Pieniądze jako narkotyk, pieniądze jako narzędzie

Pieniądze stanowią obszar badań wielu dziedzin nauki, szczególnie, jak wskazują Mitchell i Mickel (1999) w ekonomii, socjologii i psychologii. W ekonomii uznawane są za towar funkcjonalny, który jest zwyczajny, przyziemny, doczesny, bezosobowy i neutralny, jest profanum (Belk, Wallendorf, 1990; Mitchell, Mickel, 1999). W socjologii natomiast podkreśla się fakt, że pieniądze są zdefiniowane społecznie i osadzone w kontekście społecznym odzwierciedlającym normy i wartości kulturowe (Mitchel, Mickel, 1999). Z kolei na gruncie psychologicznym, pieniędzmi interesują się cztery subdyscypliny.

Psychologia kliniczna zwraca uwagę, jak emocje związane z pieniędzmi wpływają na różne stany psychiczne, lęki
i neurozy. Psychologia rozwojowa natomiast interesuje się, jak pieniądze nabierają istotnego znaczenia w toku rozwoju. W psychologii osobowości bada się, jakie są relacje pomiędzy pieniędzmi a koncepcją Ja, tożsamością i poczuciem własnej wartości. Na koniec, psychologia pracy interesuje się pieniędzmi z perspektywy wynagrodzenia za pracę (Mitchel, Mickel, 1999). Pieniądze mają znaczenie tylko ilościowe, z pominięciem znaczenia jakościowego, które akcentuje psychologia, upatrując w pieniądzach bardziej emocjonalnego i głębszego konstruktu (Mitchell i Mickel, 1999).

W dziedzinie psychologii zainteresowaniem badaczy cieszy się także badanie postaw wobec pieniędzy. Postawa człowieka wobec jakiegoś obiektu (osoby, zdarzenia, idei) definiowana jest jako względnie trwała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania danego obiektu (Wojciszke, 2015). Wyróżnia się trzy komponenty postaw: komponent emocjonalny (są to wzbudzane przez dany obiekt emocje), komponent poznawczy (jest to całokształt wiedzy i przekonań dotyczących obiektu) oraz komponent behawioralny (będący ogółem zachowań i reakcji wywoływanych przez obiekt,
a także na niego skierowanych).

Same postawy wobec pieniędzy są różnie definiowane. Wąsowicz-Kiryło (2013) proponuje rozbudowaną definicję opartą na definicjach postawy stworzonych przez Stanisława Mikę, Janusza Reykowskiego oraz Bogdana Wojciszke. Według Wąsowicz-Kiryło: Postawa wobec pieniędzy jest to względnie trwała struktura komponentów poznawczych, emocjonalnych i (dyspozycji do) zachowań; w strukturze tej mieszczą się: (a) przekonania nt. znaczenia i roli, jaką pieniądze odgrywają w realizacji celów i wartości życiowych jednostki; (b) emocje pozytywne i negatywne doświadczane
w kontekście zachowań podejmowanych wobec pieniędzy; (c) zachowania obejmujące decyzje i zwyczaje jednostki, przejawiane na różnym poziomie kompetencji i związane ze zróżnicowanym poziomem kontroli sprawowanej nad pieniędzmi (Wąsowicz-Kiryło, 2013, s. 34).

Różne podejścia i sposoby rozumienia pieniądza implikują nadawanie im różnych znaczeń. Wśród teorii wyjaśniających znaczenie pieniądza wyróżnić można cztery główne podejścia. Pierwszym z nich jest teoria pieniędzy jako narzędzia i pieniędzy jako narkotyku (money as a tool, money as a drug) Lea i Webley (2006). Drugie podejście to koncepcja psychologicznych konsekwencji pieniędzy – koncepcja samowystarczalności jako konsekwencji aktywacji pieniądza Vohs (2006, 2008). Kolejną, trzecią teorią, jest model motywacyjnych konsekwencji aktywizacji umysłowych reprezentacji pieniądza Baryły (2013), a ostatnią, czwartą jest koncepcja koncentracji na sobie jako podstawa psychologicznego znaczenia pieniędzy Gąsiorowskiej (2014). Dwa pierwsze podejścia zostaną przybliżone poniżej.

Koncepcja socjobiologiczna Stephena E.G. Lea i Paula Webley (2006)

Jedną z koncepcji tłumaczących związki pieniędzy z zachowaniem człowieka jest koncepcja pieniędzy jako narzędzia (money as a tool) i pieniędzy jako narkotyku (money as  a drug) Stephena E. G. Lea i Paula Webley’a (2006).

Koncepcja pieniędzy jako narzędzia i pieniędzy jako narkotyku powstała na gruncie socjobiologii i odwołuje się do założeń podejścia darwinowskiego mówiącego o tym, że obecnie obserwowane zachowania ugruntowały się dzięki ich ewolucyjnej przydatności. Oznacza to, że obecne zachowania albo były w przeszłości adaptacyjne i przynosiły ludziom bezpośrednie korzyści, albo są „produktem ubocznym” innej ewolucyjnej tendencji (Lea, Webley, 2006).

We współczesnych społeczeństwach motywacja do uzyskiwania (posiadania) pieniędzy w koncepcji pieniędzy jako narzędzia i narkotyku jest taka sama jak motywacja do zdobywania pożywienia lub seksu. Pieniądze oddziałują na ludzi zarówno jako bodziec, jak i jako wzmocnienie. Pieniądze są bodźcem wtedy, gdy ludzie dostrzegą lub zrozumieją, że dane zachowanie prowadzi do zdobywania pieniędzy. Pieniądze są wzmocnieniem wtedy, gdy osoba kojarzy, że pewne zachowania w przeszłości prowadziły już do uzyskania pieniędzy. W obu przypadkach istnieje duże prawdopodobieństwo, że jednostka będzie dane zachowania powtarzać (Lea, Webley, 2006).

Lea i Webley (2006) podkreślają, iż nie można mówić o instynkcie pieniędzy (instynkcie do zdobywania pieniędzy), gdyż takowy nie jest ani bezpośrednio adaptacyjny ani nie ma odzwierciedlenia w zachowaniach zwierząt. Ponadto, taki instynkt nie może być wynikiem żadnego procesu ewolucyjnego, gdyż pieniądze pojawiły się dopiero
(w pierwotnych formach) około trzech tysięcy lat temu, a więc w czasie zbyt krótkim dla ewolucji, aby ugruntować je w genach. Zatem pociąg do pieniędzy może wcale nie mieć uwarunkowania biologicznego, a być jednie wytworem kulturowym, co czyniłoby go wyjątkiem wśród ludzkich motywów (Lea, Webley, 2006).

Lea i Webley (2006) opisują symboliczne znaczenie pieniędzy rozróżniając dwa ich podstawowe znaczenia: pieniędzy, z jednej strony jako narzędzia, z drugiej strony jako narkotyku.

Pieniądze jako narzędzie (money as a tool)

W koncepcji pieniędzy jako narzędzia, sformułowanej przez Lea i Webley (2006), pieniądze są narzędziem tylko w sensie metaforycznym. W związku z tym, że pieniądze mogą być wymieniane na różnego rodzaju dobra i usługi, które same w sobie są silnym bodźcem, pieniądze także stają się silnym bodźcem poprzez swoją moc sprawczą. W tym wypadku to nie pieniądze mają wartość samą w sobie, ale dobra i usługi, które można za nie kupić, takie jak pożywienie, schronienie czy informacje. Pieniądze stają się narzędziem do zdobycia wartościowych dóbr i usług.

Zwierzęta, w celu zapewnienia przetrwania swojego lub swojego potomstwa, szukają schronienia, budują kryjówki i gniazda, a także poszukują pożywienia. Ludzie także budują domy, poszukują pożywienia, za które płacą pieniędzmi. Taki sposób realizacji potrzeb jest zgodny z charakterystyką adaptacyjności motywów zachowania i służy przetrwaniu. Warto zauważyć, że posługiwanie się pieniędzmi (lecz nie same pieniądze) wpisuje się także
w darwinowską ciągłość. Pomimo tego, że zwierzęta nie budują z cegieł, nie posługują się ludzkimi narzędziami, to sens i motywacja budowania schronienia i poszukiwania jedzenia jest taka sama zarówno u zwierząt jak i u ludzi. Ludzie kulturowo ugruntowali taki sposób zaspokajania powyższych potrzeb (schronienia, pożywienia) poprzez posługiwanie się pieniędzmi.

Pieniądze jako narkotyk (money as a drug)

W koncepcji pieniędzy jako narkotyku Lea i Webley termin ten został przez autorów użyty w znaczeniu metaforycznym, a samo pojęcie narkotyku rozszerzone na substancje nie tylko psychoaktywne, ale także inne, mające swoje receptory w mózgu. Autorzy posługują się terminem narkotyku opisując pieniądze, ponieważ mogą one być bardzo mocnymi motywatorami, gdyż zapewniają natychmiastową gratyfikację, jednakże wskazuje się również, że zainteresowanie nimi może mieć negatywne konsekwencje.

Narkotyk zatem zdefiniowany jest jako oszust: bodziec bez znaczenia biologicznego samego w sobie, ale taki, który ma właściwości motywacyjne gdyż wywołuje, tak jak bodźce o znaczeniu biologicznym, ten sam neuronalny, behawioralny lub psychologiczny skutek. Rozszerzone pojęcie narkotyku obejmuje zatem każdy niefunkcjonalny motywator, zachowujący swój motywacyjny efekt poprzez swój pasożytniczy wpływ na funkcjonalny, ewolucyjny system adaptacyjny (Lea, Webley, 2006). Pieniądze jako narkotyk nabywają swojej pobudzającej mocy, ponieważ naśladują neuronalne, behawioralne lub psychologiczne działanie innych, naturalnych bodźców (Lea, Webley 2006). Wynika z tego, że pieniądze mogą działać tak samo jak naturalne bodźce na poziomie kognitywnym i z takiego rodzaju działania po części czerpią swój wpływ.

W myśl podejścia koncepcji pieniędzy jako narkotyku, zdaniem Lea i Webley, pieniądze mogą być rozpatrywane jako przejawy szerszego uzależnienia niesubstancjalnego, jakim jest uzależnienie od pieniędzy (czyli np. od czynności, traktowane jako uzależnienie od popędów, np. uzależnienie od gier hazardowych, zakupów, od pracy).

Lea i Webley (2006) podkreślają, że pieniądze nie są dosłownie ani narzędziem ani narkotykiem, dlatego używają tych określeń w znaczeniu metaforycznym. Dzięki temu metaforycznemu ujęciu, możliwe staje się wyjaśnianie zachowań ludzi wywołanych pieniędzmi na gruncie socjobiologii. Zgodnie z założeniami koncepcji tych autorów, pieniądze dają dostęp do nagród o podłożu biologicznym. Koncepcja pieniędzy jako narzędzia wyjaśnia sytuacje, w których pieniądze dają realny choć pośredni dostęp do nagród, a zdobywanie pieniędzy jest motywowane przez prawdziwie podstawowe funkcje (funkcjonalności). Koncepcja pieniędzy jako narkotyku natomiast wyjaśnia sytuacje, w których pieniądze dają bezpośredni dostęp do systemu, który asystuje w dystrybuowaniu nagród o podłożu biologicznym, jednak w iluzoryczny, niefunkcjonalny sposób, a motywacja do zdobywania pieniędzy nie jest funkcjonalna (Lea i Webley, 2006).

Teoria psychologicznych konsekwencji pieniędzy – koncepcja samowystarczalności jako konsekwencji aktywacji pieniądza Kathleen D. Vohs (2006, 2008)

Koncepcja pieniędzy jako narzędzia i pieniędzy jako narkotyku Lea i Webley nie została przez nich zweryfikowana empirycznie. Zweryfikowaną empirycznie teorię psychologicznych konsekwencji pieniędzy, wpisującą się w koncepcję pieniędzy jako narzędzia Lea i Webley, prezentuje Kathleen D. Vohs, Nicole L. Mead i Miranda  R. Goode (Vohs, Mead i Goode, 2006, 2008). Vohs i współpracownice rozumieją pieniądze w swojej teorii jako narzędzie, które koncentruje osobę na realizacji własnych celów poprzez aktywizowanie poczucia samowystarczalności.

Podstawowym założeniem teorii psychologicznych konsekwencji pieniędzy jest to, że aktywacja idei pieniądza powoduje wzbudzenie w umyśle orientacji samowystarczalnej, która w określonych warunkach wpływa na zachowania. Aktywizacja idei pieniądza następuje poprzez prymowanie. Prymowanie dotyczy wpływu bodźca poprzedzającego – prymy (tutaj wizerunku pieniędzy), często nieuświadamianego przez osoby, na jej postawy lub zachowania (Nęcka, Orzechowski, Szymura, 2006). W przypadku eksperymentów Vohs i współpracownic, prymą były pieniądze a bodźcami, na które wpływała pryma była między innymi np. prośba  o udzielenie pomocy.

Vohs i współpracownice definiują pojęcie samowystarczalności jako pewnego rodzaju wyizolowany stan (insulated state), który sprzyja wzbudzeniu w umyśle orientacji samowystarczalnej i w którym ludzie podejmują wysiłek po to, żeby osiągnąć cele osobiste. Ten wyizolowany stan powoduje także, że ludzie wolą przebywać sami (Vohs i in. 2006). Zatem wzbudzony stan (poczucie) samowystarczalności powoduje zorientowanie na własne cele, a więc orientację samowystarczalną. Na podstawie definicji orientacji samowystarczalnej wywołanej aktywizacją pieniędzy postawiono dwa założenia. Po pierwsze, skojarzenie uzyskiwania pieniędzy jako nagrody za wykonanie w przeszłości zadania i wysiłek włożony  w ich ukończenie powoduje, że ludzie koncentrują się na własnych celach i zadaniach do wykonania, za które potencjalnie można uzyskać pieniądze. Po drugie, wzbudzenie orientacji samowystarczalnej powoduje obojętność wobec innych ludzi i ich ignorowanie. Niechęć do wchodzenia w zależnościowe relacje społeczne, które nie są oparte na zbilansowanej wymianie, powoduje dystansowanie się od innych (Liu, Smeesters, Vohs, 2012). Typ wymiany społecznej wywołany stanem samowystarczalności wpisuje się w założenia relacji opartych na wymianie rynkowej (market pricing) opisanej przez Fiske w teorii czterech podstawowych typów relacji społecznych (Fiske, 1992). Pierwowzorem relacji opartej na wymianie rynkowej, zgodnie
z teorią Fiske, są pieniądze. Posiadają one odgórnie nadaną wartość instrumentalną w relacjach społecznych. Wartość ta opiera się na wchodzeniu w relacje społeczne na zasadzie bilansu zysków i strat, a głównym motywatorem działań społecznych w modelu opartym na wymianie rynkowej jest motywacja osiągnięć.

Żeby jednak osiągać cele i czuć się zmotywowanym, potrzebne jest poczucie własnej skuteczności. Pojęcie poczucia własnej skuteczności (self-efficiency) wprowadzone zostało przez Bandurę (Bandura, 1977, 1986) i oznacza stan, w którym jednostka ma poczucie, że jest w stanie sprostać stojącym przed nią zadaniom. U podłoża własnej skuteczności leżą uprzednie osiągnięcia w działaniu, czyli sukcesy i porażki we własnych działaniach oraz sprawdzanie swoich możliwości i efektywności zachowań w trudnych i nowych sytuacjach. Vohs i współpracownice (Vohs i in, 2006) na podstawie teorii Bandury (1977, 1986) i Fiske (1992) przyjęły, że pieniądze wiążą się z samowystarczalnością w relacjach społecznych. Stan samowystarczalności, towarzysząc przyjmowaniu zasady bilansu zysków i strat w relacjach społecznych, powoduje, iż jednostka, mając poczucie, że potrzebne są jej zasoby do podejmowania i wykonania zadań, niechętnie pozwala innym na uczestnictwo w tych działaniach (Vohs i in., 2008).

Vohs i współpracownice (2006, 2008) przeprowadziły serię eksperymentów, które potwierdzają wpływ orientacji samowystarczalnej wywołanej aktywizacją pieniędzy na zachowania. Eksperymenty te można podzielić na cztery główne kategorie zgodnie  z kryterium rodzaju zachowań, na jakie wpływa aktywizacja pieniędzy. Są to zachowania takie jak:

1. pomaganie innym – zachowania prospołeczne,
2. preferowane natężenie kontaktów społecznych,
3. wykonywanie i dokańczanie zadania oraz wytrwałość w ich realizacji,
4. radzenie sobie z bólem fizycznym i niepokojem wywołanym wykluczeniem społecznym.

Badaczki udowodniły, że aktywizacja idei pieniądza, a więc myślenie o nich, sprawia, że ad1) mniej chętnie pomagamy innym, ale też ad3) rzadziej prosimy o pomoc, bo dłużej walczymy z zadaniem, zanim się poddamy. Mając aktywny schemat pieniędzy ad2) preferujemy aktywności, w których nie towarzyszą nam inne osoby oraz ad4) lepiej znosimy ból fizyczny i lepiej radzimy sobie z niepokojem wywołanym wykluczeniem społecznym.

Przedstawione powyżej teorie są tylko małym wycinkiem dorobku psychologii ekonomicznej w przedmiocie badań nad pieniędzmi i ich znaczeniem. W obecnych czasach posługujemy się wyłącznie pieniądzem symbolicznym, a więc takim, który symbolizuje określoną wartość, ale sam w sobie (materiał potrzebny do jego produkcji), jest wart znacznie mniej niż jego nominalna wartość. Symbolicznym pieniądzem są też karty płatnicze i wszelkie transakcje bezgotówkowe. I to właśnie ten symboliczny pieniądz wpływa na ludzkie zachowanie, nierzadko działając jak narkotyk.

Bibliografia

• Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84, 191-215.
• Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prettice-Hall.
• Baryła, W. (2013). Pieniądze w umyśle. Jak myślenie o pieniądzach wpływa na motywacje. Sopot: Smak Słowa.
• Belk, R.W., Wallendorf, M. (1990). The Sacred Meanings of Money. Journal of Economic Psychology, 11, 35-67.
• Fiske, A.P. (1992). The Four Elementary Forms of Sociality: Framework for a Unified Theory of Social Relations. Psychological Review, 99(4), 689-723.
• Gąsiorowska, A. (2014). Psychologiczne znaczenie pieniędzy. Dlaczego pieniądze wywołują koncentrację na sobie? Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Lea, S. E. G., Webley, P. (2006). Money as tool, money as drug: The biological psychology of a strong inventive. Behavioral and brain sciences, 29, 161-176.
• Liu, J., Smeesters, D., Vohs, K.D., (2012). Reminders of Money Elicit Feelings of Threat and Reactance in Response to Social Influence. Journal of Consumer Research, 38, 1030 – 1046.
• Mitchell, T. R., Mickel, A. E. (1999). The meaning of money: An individual-difference perspective. Academy of Management Review, 24(3), 568-578.
• Nęcka, E., Olechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Wąsowicz-Kiryło, G. (2013). Postawy wobec pieniędzy. Pomiar-struktura-determinanty. Warszawa: Difin SA.
• Wojciszke, B. (2015). Psychologia społeczna. Warszawa: Scholar.
• Vohs, K.D., Mead, N.L., Goode, M.R. (2006). The psychological consequences of money. Science, 314, 1154-1156.
• Vohs, K.D., Mead, N.L., Goode, M.R. (2008). Merely activating the concept of money changes personal and interpersonal behavior. Current directions in psychological science. 17(3), 208-212.