Wyjazd na stypendium do innego kraju najczęściej generuje pozytywne emocje. Collegium Da Vinci oferuje wyjazdy do wielu krajów — w ramach programu Erasmus+ można pojechać między innymi do Hiszpanii czy Francji.
Na myśl o mieszkaniu za granicą i możliwości poznania innej kultury towarzyszy nam ekscytacja. Bywa jednak tak, że po jakimś czasie zaczynamy obserwować u siebie pewien lęk i narastającą frustrację. Pojawia się nagle i często bywa niezrozumiała, a wręcz irracjonalna dla osoby, która jej doświadcza. Może wystąpić nie tylko po wyprowadzce do innego kraju na stałe, ale również w trakcie zagranicznego stypendium.
Owa frustracja to najprawdopodobniej jeden z objawów szoku kulturowego.
Odkrywanie swojej tożsamości
Żeby w pełni zrozumieć, czym jest szok kulturowy, warto dowiedzieć się, czym jest tożsamość kulturowa. Tożsamość, czyli to, kim jesteśmy jako osoba, wynika z potrzeby przynależności i wyznawania określonego zestawu wartości lub kultywowania pewnych praktyk. Przykładowo, rodząc się i żyjąc w Polsce, otrzymujemy w pakiecie pewien zestaw wartości i cech nie zastanawiając się nad tym, jak duży wpływ na postrzeganie rzeczywistości ma kraj, w którym się wychowaliśmy.
Często uświadamiamy sobie istnienie tożsamości kulturowej dopiero podczas pobytu w innym kraju — na przykład wyjeżdżając za granicę w ramach programu Erasmus+. Co ważne, owa tożsamość nie jest nam dana całe życie. Może się zmieniać, gdy przesiąkniemy inną kulturą, przechodząc proces akulturacji. Ważne jest to, że chcemy gdzieś przynależeć
Typy tożsamości
Co zatem składa się na naszą tożsamość? Wyróżniamy pięć podstawowych typów tożsamości:
- Tożsamość narodowa to poczucie odrębności od innych narodów ukształtowane przez czynniki, takie jak symbole narodowe, historia, stosunek do dziedzictwa kulturowego czy terytorium. To właśnie tożsamość narodowa jest szczególnie podkreślana, gdy wyprowadzamy się z ojczyzny — podczas pobytu na stypendium w innym kraju może obudzić się w nas patriotyzm.
- Tożsamość regionalna sytuuje się na poziomie lokalnym. Osoba związana z regionem zna go na co dzień, a jeszcze lepiej zna jego mieszkańców.
- Tożsamość kulturowa odnosi się do wspólnego systemu wartości kultywowanego przez grupę, która uważa owe wartości za znaczące. Członkowie tej samej kultury mają wspólne tradycje czy dziedzictwo. Tożsamość kulturowa tworzy nasze poczucie przynależności.
- Tożsamość społeczna to przynależność do kategorii demograficznej i społecznej. Może to być pochodzenie etniczne, płeć lub role w społeczeństwie.
- Tożsamość etniczna występuje, gdy grupa osób identyfikuje się ze sobą na podstawie wspólnych doświadczeń. Przynależność do grupy etniczna jest najczęściej kojarzona ze wspólną kulturą, dziedzictwem, językiem, strukturą społeczną czy nawet kuchnią.
Co czym jest szok kulturowy?
Według Oberga szok kulturowy to „niepokój wynikający z utraty wszystkich znanych znaków współżycia społecznego” (Oberg, K. (1954): Culture Shock). Przez znaki rozumiemy tu sposoby, które pomagają nam zorientować się w codziennym życiu. Wszystko, co wiemy o funkcjonowaniu w społeczeństwie, nagle przestaje działać.
Dzieje się tak na przykład podczas komunikacji z osobami z zagranicy, gdy pojawia się bariera językowa. Collegium Da Vinci oferuje wyjazdy w ramach programu Erasmus+ do krajów takich jak Turcja czy Węgry, w których bariera językowa może być wyraźnie odczuwalna. Podobnie jest z gestami, których używaliśmy przez całe życie – w innym kraju mogą nie istnieć lub mieć inne znaczenie.
Uczelnie partnerskie CDV znajdują się również w Bułgarii, gdzie gesty „tak” i „nie” są odwrotne niż w naszej kulturze — kiwanie głową w górę i w dół oznacza „nie”, a kiwanie na boki oznacza „tak”. Natomiast podczas stypendium w Hiszpanii i Włoszech można odczuć różnicę w mowie ciała ze względu na rozbudowaną gestykulację.
Trudności w komunikacji mogą powodować frustrację i poczucie bycia niezrozumianym. Szok kulturowy generuje zatem pewne reakcje emocjonalne na utratę znanych nam wartości. Co ciekawe, szok kulturowy występuje nie tylko w trakcie pobytu za granicą, może wystąpić również w innym regionie naszego kraju.
Objawy szoku kulturowego
Podczas szoku kulturowego następuje dysonans poznawczy. Wszystkie wartości i praktyki, jakie przyswoiliśmy we własnej kulturze nie mają zastosowania w nowej rzeczywistości. W wyniku tego nasza percepcja zawęża się. Musimy od nowa nauczyć się języka, rytuałów, symboli i praktyk. Taki stan można porównać do umysłu małego dziecka – nie znając odmiennej kultury, musimy od nowa poznać świat.
Objawy szoku kulturowego obejmują lęk przed byciem niezrozumianym, strach przed kradzieżą, bezsenność, poczucie samotności czy nadmierne zamartwianie się o higienę. Takie objawy mogą prowadzić do wycofania społecznego i poczucia zagubienia.
Obok szoku kulturowego, który występuje po opuszczeniu ojczyzny, istnieje zjawisko odwróconego szoku kulturowego. Ten występuje, kiedy wracamy do kraju i przesiąknięci obcą kulturą nie jesteśmy w stanie przypomnieć sobie wartości wyznawanych w naszej ojczyźnie. W takiej sytuacji ludzie czują, że nie pasują nigdzie – ani do własnej, ani do obcej kultury, co powoduje jeszcze większy dysonans niż szok kulturowy.
Fazy szoku kulturowego
Można wyróżnić cztery podstawowe etapy szoku kulturowego:
Faza podniecenia i euforii
To etap fascynacji nową kulturą, w którym nie widzimy w niej żadnych negatywnych aspektów. Zazwyczaj jesteśmy wtedy grzeczni i uprzejmi dla miejscowych, w których prawie wszystko nas zachwyca. Trwa to jednak bardzo krótko – na przykład podczas wakacji za granicą lub na początku wyjazdu w ramach stypendium, gdy poznajemy ludzi i miejsce pobytu.
Faza szoku kulturowego
Zaczynamy rozpoznawać nową rzeczywistość, co może skutkować wrogością i agresją wobec kraju goszczącego. Nasza znajomość języka polepsza się, jednak dalej towarzyszy nam frustracja i irytacja. Dodatkowym utrudnieniem jest, gdy wyjeżdżamy na stypendium sami, nie mając oparcia w grupie. Czas trwania tego etapu zależy od osoby – takiego stanu można doświadczać przez miesiąc, czasem przez rok
Faza akulturacji
To faza, w której powoli uczymy się funkcjonować w nowej kulturze. Ludzie stają się bardziej przewidywalni i coraz łatwiej jest nam się z nimi porozumieć. Pewność siebie utracona na poprzednim etapie również zostaje przywrócona, podobnie jak umiejętność radzenia sobie nawet w najtrudniejszych sytuacjach bez wsparcia innych. Taką ulgę możesz odczuć już po kilku tygodniach pobytu na wymianie studenckiej.
Faza efektywnego funkcjonowania
Osiągamy stabilny stan, podczas którego akceptujemy otaczającą nas rzeczywistość.
Akulturacja
Nie każdy adaptuje się tak samo do nowej kultury. W procesie akulturacji mogą wykształcić się różne postawy. Pierwszą z nich jest marginalizacja, która pojawia się, gdy tracimy własną tożsamość kulturową i sami nie wiemy, gdzie przynależymy. Kolejną postawą jest separacja i segregacja, w której to zachowujemy naszą oryginalną kulturę, ale nie chcemy stać się częścią społeczeństwa.
Jej przeciwieństwem jest asymilacja, w wyniku której rezygnujemy z własnej kultury na rzecz innej. Ostatnią postawą jest integracja, która zakłada przyswajanie kultury kraju goszczącego, jednocześnie nie odrzucając, pielęgnując i podtrzymując kulturę kraju pochodzenia. To właśnie integracja jest uważana za najwłaściwsze podejście.
Zagraniczne stypendia mogą zostać skutecznie zakłócone przez doświadczanie objawów szoku kulturowego. Doświadczanie frustracji przez studentów wyjeżdżających za granicę w ramach programu Erasmus+ jest naturalnym zjawiskiem. Zarówno podczas trudnego momentu szoku kulturowego, jak i w trakcie procesu akulturacji warto utrzymywać stały kontakt z najbliższymi, którzy stanowią wsparcie i uzbroić się w dużą dozę cierpliwości.