Języki, szczególnie te słowiańskie, łączy wiele. Podobna leksyka powoduje, że częstokrotnie nauka języków z tej samej grupy przychodzi nam łatwiej, a postępy zauważalne są zdecydowanie szybciej, aniżeli w przypadku języków o odmiennym pochodzeniu.
Podobnie jest z językami: polskim i ukraińskim. Pomimo, iż język polski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich, ukraiński zaś do wschodniosłowiańskich, językowi ukraińskiemu jest jednak znacznie bliżej do polskiego niż np. do rosyjskiego.
Słownictwo używane w języku ukraińskim różni się od polskiego jedynie w 30%, co zapewnia dość dobre rozumienie się Polaków i Ukraińców.
Podobieństwa językowe, choć wielokrotnie ułatwiają pokonywanie pierwszych barier językowych, mogą także przyczynić się do nieporozumień i śmiesznych sytuacji. Nie zawsze bowiem (a w przypadku języków: polskiego i ukraińskiego nieczęsto) słowa o tym samym brzmieniu odnoszą się do tego samego desygnatu.
Kilka słów na temat teorii
Relacje homonimiczne, które pojawiają się w tytule artykułu, choć brzmią tajemniczo, znane są każdemu przeciętnemu użytkownikowi języka. W ramach jednej mowy także możemy spotkać się z homonimią, kiedy to dwa słowa o identycznym brzmieniu odnoszą nas do dwóch różnych znaczeń. Doskonałym przykładem tego zjawiska w języku polskim jest słowo „zamek” posiadające kilka niepołączonych ze sobą definicji (1. zamek do drzwi, 2. zamek jako warowna budowla, 3. zamek tekstylny w spodniach czy kurtce).
W przypadku homonimii międzyjęzykowej jest tak samo.
Jak podaje Wielki Słownik Poprawnej Polszczyzny pod redakcją A. Markowskiego, homonimia to „zjawisko identyczności brzmienia (homofonia), a często także identyczności zapisu (homografia) dwóch lub więcej elementów językowych – wyrazów albo ich form – które nie mają wspólnych elementów znaczeniowych. Homonimami są więc na przykład słowa rząd ‘szereg’ i rząd ‘rada ministrów’, delfin ‘ssak morski’ i delfin ‘następca tronu w dawnej Francji’, koło ‘część pojazdu’ i koło ‘obok’” [1].
Podobnie jest z paronimami, które w związku z podobieństwem brzmieniowym, często bywają mylone. Każdy z nas zapewne słyszał wymiennie używane słowa: „efektywny” i „efektowny”. Choć wydają się podobne, często podkreśla się, że: „nie łączy ich etymologia i znaczenie” [2].
Dla pewnego uproszczenia homonimy w niniejszym artykule są traktowane jako jednostki pozostające w podobnych relacjach jak paronimy, różniące się jednak od nich większym stopniem podobieństwa w planie wyrażania. W przypadku zestawień międzyjęzykowych obie te kategorie w literaturze przedmiotu są jeszcze znane m.in. jako aproksymaty, tautonimy czy analogie międzyjęzykowe.
Geneza polsko-ukraińskiej homonimii
Powstanie polsko-ukraińskich par homonimów międzyjęzykowych może mieć wiele, różnych powodów. Najczęściej jednak bywa spowodowane tym, że jednostki leksykalne obu języków mają (lub mogą mieć) wspólne praindoeuropejskie lub prasłowiańskie źródło pochodzenia. W procesie rozwoju wyrazy te zachowały swoje podobne brzmienie, ale rozeszły się w znaczeniu leksykalnym.
Ponadto niektóre pary homonimów międzyjęzykowych powstały w wyniku rozbieżności w słowach zapożyczonych z innych języków pod wpływem procesów wewnętrznojęzykowych.
Homonimy międzyjęzykowe mogą również powstawać wskutek procesu przejścia słów z języka polskiego do ukraińskiego i odwrotnie. Niekiedy homonimy (ale także paronimy) międzyjęzykowe mogą powstawać w wyniku przypadkowej zbieżności w brzmieniu słów dwóch języków: mecz – меч, kit – кіт. Jak podkreśla O. Stanishevska: „Historycznie są one zwykle wynikiem wzajemnego wpływu języków, który w niektórych przypadkach może skutkować, szczególnie w językach bliskich sobie genetycznie, zbieżnością fonetyczną albo graficzną słów. Ich ogólna liczba jest różna dla każdej rozpatrywanej pary języków” [3].
Z życia wzięte
Wyobraźmy sobie scenę, w której dwoje ludzi wyznaje sobie miłość. Prawdopodobny dialog (nie tylko w komedii romantycznej) mógłby przedstawiać się następująco:
– Kocham Cię!
– Na pewno?
– Na pewno.
Wydaje się, że nie ma tutaj niczego niezwykłego. Kiedy jednak dodamy do tego różnice językowe, okaże się, że mamy do czynienia z dwoma różnymi interpretacjami tej, zdawać by nie mogło, przeciętnej sceny. Bardzo prawdopodobne, iż użytkownicy języka polskiego opiszą ją mniej więcej tak: „jedna z osób wyznaje miłość drugiej, zapewniając, że naprawdę ją kocha (z całą pewnością, na 100%)”. Użytkownik języka ukraińskiego spojrzy na tę scenę nieco inaczej (a może nawet w zdecydowanie odmienny sposób).
Parafraza tego dialogu mogłaby brzmieć: „ktoś wyznaje komuś miłość, ale gdy druga osoba chce się upewnić, czy naprawdę jest kochana, okazuje się, że tylko może”. Dlaczego? Powód jest prosty, słowo НАПЕВНО oznacza właśnie „być może” (Уживається для вираження ймовірності чого-небудь).
Fałszywi przyjaciele
W literaturze lingwistycznej tego typu niefortunności komunikacyjne uzyskały różnorodną terminologię. Najpopularniejsze jest określenie fałszywi przyjaciele, wprowadzone w 1928 roku przez dwóch naukowców francuskojęzycznych M. Koesslera i J. Derocquigny w ich pracy Les faux amis ou Les trahisons du vocabulaire anglais: Conseils aux traducteurs.
Międzyjęzykowe ukraińsko-polskie relacje homonimiczne nie są w pełni zbadane ani omówione w podręcznikach do nauki tych języków jako obcych, dlatego na poczet tego artykułu ograniczymy się do kilku najbardziej charakterystycznych (których znajomość na pewno pomoże w pracy w środowisku polsko-ukraińskim).
A oto przykłady takich fałszywych przyjaciół:
- CZUĆ a ЧУТИ – w języku polskim najpopularniejsze znaczenie nawiązuje do odbierania wrażenia za pomocą zmysłów, a w języku ukraińskim znaczy to po prostu słuchać (Сприймати за допомогою органів слуху які-небудь звуки),
- MECZ a МЕЧ – w języku polskim: spotkanie dwóch drużyn lub dwóch zawodników, podczas którego drużyny lub zawodnicy grają w grę sportową i starają się pokonać przeciwnika; w języku ukraińskim natomiast: dawna broń biała w postaci obusiecznego prostego długiego brzeszczotu z rękojeścią (Старовинна холодна зброя у вигляді двосічного прямого довгого клинка з рукояткою),
- PIŁKA a ПИЛКА – w języku polskim ma kilka znaczeń: 1. kulisty przedmiot wypełniony powietrzem, wykorzystywany w grach i zabawach sportowych; 2. konkretne zagranie piłką w trakcie meczu; 3. pot. piłka nożna – dyscyplina; 4. mała piła – przyrząd do cięcia; w języku ukraińskim jest to: narzędzie metalowe z zębami do cięcia różnych materiałów (Металевий інструмент з зубцями для розпилювання різних матеріалів),
- OWOC a ОВОЧ – w języku polskim jest to jadalna część rośliny powstała z kwiatu, a w języku ukraińskim warzywo (Плоди городніх (рідше польових) рослин та зелень, що вживаються як їжа; городина),
- ŻYWOT a ЖИВІТ – w języku polskim jest to synonim słowa życie, natomiast w języku ukraińskim oznacza brzuch (Частина тіла людини і тварини, в якій містяться шлунок, кишечник, печінка і т. ін.),
- CHYBA a ХИБА – w języku polskim oznacza „być może”, natomiast w języku ukraińskim oznacza ono wadę, błąd (Недогляд, помилка і т. ін. в чому-небудь; недолік),
- PROSTO a ПРОСТО – w języku ukraińskim słowo to będzie można powiązać jedynie z czymś, co nie jest trudne (jak w języku polskim), jednakże słowa tego nie będzie można użyć, określając kierunek (bowiem: тільки простий. Елементарний за складом, однорідний; протилежне складний, складений),
- KAZAĆ a КАЗАТИ – w języku polskim oznacza rozkaz, natomiast w języku ukraińskim wiąże się po prostu z mówieniem (Передавати словами (думки, почуття тощо); висловлювати, говорити),
- BOGATO a БАГАТО – w języku polskim słowo to wiąże się z majątkiem, zamożnością, natomiast w języku ukraińskim oznacza po prostu dużo (присл. У великій кількості; протилежне мало),
- DYWAN a ДИВАН – w języku polskim najczęściej bywa kojarzony z grubą tkaniną dekoracyjną przeznaczoną do przykrycia podłóg lub zdobienia ścian, natomiast w języku ukraińskim jest to kanapa (Рід великих м’яких меблів для сидіння і лежання),
- NA WSI a НА ВСІ – w języku polskim wyrażenie odnosi nas do konkretnego miejsca, na wieś, natomiast w języku ukraińskim oznacza na wszystkie, np. strony (Все – всі, весь і т. д., абсолютно, без винятку),
- PAMIĘTNIK a ПАМ’ЯТНИК – w języku polskim to „utwór literacki zawierający opis wydarzeń oparty na bezpośredniej obserwacji autora, jego wspomnieniach i przeżyciach”, natomiast w języku ukraińskim oznacza pomnik (Архітектурна або скульптурна споруда в пам’ять чи на честь кого-, чого-небудь),
- KIT a КІТ – w języku polskim posiada dwa znaczenia, z których jedno odnosi się do twardniejącej na powietrzu masy plastycznej, służącej m.in. do mocowania szyb w ramach, natomiast drugie do kłamstwa, w języku ukraińskim to kot (Свійська тварина родини котячих, що знищує мишей і щурів; самець кішки).
Interesujące są także określenia roślin warzywnych takich, jak: dynia (w języku ukraińskim ДИНЯ jest to melon) czy arbuz (w języku ukraińskim ГАРБУЗ: dynia).
Zaskakującymi i wzbudzającymi zgorszenie wśród polskich odbiorców są dwa słowa, które Polakom asocjują się z odbyciem stosunku płciowego, a mianowicie: spółkować i ruchać. Pierwsze z tych słów, tj. СПІЛКУВАТИСЯ w języku ukraińskim oznacza „podtrzymywanie relacji między ludźmi” (Підтримувати взаємні стосунки, діловий, дружній зв’язок із ким-небудь), a drugie РУХАТИ, przemieszczanie się czegoś (Переміщати, пересувати що-небудь).
Wpadki zdarzają się każdemu
Fałszywi przyjaciele częstokrotnie mogą wywoływać śmieszne sytuacje. Gdy kilka lat temu zamieszkałam na Ukrainie, również popełniłam kilka gaf językowych. Pamiętam, gdy podczas jednego z pierwszych dni zapytałam o sklep. Proste zdawać by się mogło pytanie wywołało konsternację u moich rozmówców. „точно СКЛЕП?” – pytali. Okazało się bowiem, że w języku ukraińskim sklep oznacza grobowiec (СКЛЕП – Закрите підземне приміщення, в якому зберігаються труни з померлими. Єремії здалося, що десь в стіні одчинили склеп з-під землі й звідтіль, з одчиненої домовини, встав мрець в червоній мантії). Nigdy nie zapomnę wyrazu twarzy moich rozmówców. A wszystkiemu winni byli właśnie oni, fałszywi przyjaciele.
Jeśli więc zamierzasz uczyć się języka ukraińskiego (bądź polskiego) albo pracujesz w środowisku polsko-ukraińskim, przyjrzyj się homonimom międzyjęzykowym. Naprawdę warto!
Warto zajrzeć:
1. Wielki słownik poprawnej polszczyzny, pod red. A. Markowskiego, PWN, Warszawa, 2006, s. 1708.
2. Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa-Wrocław 1988.
3. O. Stanishevska, Źródła polsko-ukraińskich homonimów i paronimów, (dostęp: 15.12.2020).
4. https://www.britannica.com/topic/Slavic-languages (dostęp: 12.12.2020).
5. Wszystkie definicje słów z języka ukraińskiego pochodzą ze Słownika UA, (dostęp: 15.12.2020).
6. Definicje polskie bazują na Słowniku Języka Polskiego PWN, (dostęp: 15.12.2020).