Zarządzanie ryzykiem bankructwa

Istota ryzyka w działalności przedsiębiorstwa

Ryzyko jest pojęciem powszechnie rozpoznanym, zdefiniowanym i sklasyfikowanym w zakresie rodzajów ryzyka. Oznacza:

1. prawdopodobieństwo wystąpienia straty,
2. odchylenie pomiędzy wielkością oczekiwaną a otrzymaną np.:

• zysku,
• środków pieniężnych,
• przepływów pieniężnych,
• stopy zwrotu,

3. rosnącą funkcję czasu. Im wyższe są oczekiwane wyniki, tym wyższy jest poziom ryzyka ich nie uzyskania.

W ramach prowadzonej działalności co do zasady wyróżnia się: 

1. Ryzyko systematyczne – rynkowe, zewnętrzne, niedywersyfikowalne, niekontrolowane, stałe, które zależy od czynników makroekonomicznych jak np.: zmiany stóp procentowych, zmiany kursu walutowego, zmiany sytuacji gospodarczej, zmiany prawa. Ryzyka systematycznego nie można wyeliminować (zdywersyfikować), stąd przedsiębiorstwo nie ma na nie wpływu, powodując wzrost kosztu alternatywnego prowadzonej działalności;
2. Ryzyko specyficzne – nierynkowe, wewnętrzne, dywersyfikowalne, kontrolowane, zmienne, które zależy od czynników mikroekonomicznych jak np.:  zmiany marży operacyjnej, zmiany poziomu zadłużenia, zmiany zdolności kredytowej, zmiany efektywności aktywów, zmiany efektywności inwestycji. Ryzyko specyficzne można całkowicie wyeliminować (zdywersyfikować) decyzjami zarządczymi, stąd przedsiębiorstwo ma na nie wpływ, powodując możliwy spadek kosztu alternatywnego prowadzonej działalności.

Ryzyko może być rozpatrywane, jako zjawisko negatywne (tzw. ryzyko czyste – jako odchylenie wyłączenie negatywne, niepożądane, niekorzystne – prawdopodobieństwo wystąpienia ujemnych odchyleń od wyników oczekiwanych) lub jako zjawisko mogące powodować zarówno odchylenia negatywne, jak i pozytywne (tzw. ryzyko spekulacyjne – prawdopodobieństwo wystąpienia dodatnich lub ujemnych odchyleń od wyników oczekiwanych).

Działalność przedsiębiorstwa z zasady dzieli się na obszar działalności operacyjnej, inwestycyjnej, finansowej. Każdy z powyższych obszarów charakteryzuje się odpowiednim rodzajem ryzyka.

Z działalnością operacyjną wiąże się ryzyko operacyjne, związane ze zmiennością zysku operacyjnego EBIT w czasie i możliwości nie pokrycia kosztów stałych. Ryzyko operacyjne zależy od takich kategorii jak: cena sprzedaży, ilość sprzedaży, wielkość kosztów, struktura kosztów, koszt zmienny jednostkowy, kosz stały.

Z działalnością finansową wiąże się ryzyko finansowe, związane ze stosowaniem w czasie różnych źródeł finansowania o różnym koszcie i możliwości nie pokrycia kosztów stałych odsetek. Ryzyko finansowe zależy od takich kategorii jak: koszt długu, stawka opodatkowania podatkiem dochodowym, koszt kapitału własnego, wielkość kapitału własnego, wielkość kapitału obcego, średnioważony koszt kapitału.

Z działalnością inwestycyjną wiąże się ryzyko inwestycyjne, związane z osiąganiem stopy zwrotu z inwestowanych w aktywa nakładów powyżej ceny kapitałów, z których sfinansowano nakłady. Ryzyko inwestycyjne zależy od takich kategorii jak: wielkość nakładu inwestycyjnego, przepływy pieniężne generowane przez inwestycje, okres inwestycji, średnioważony koszt kapitału finansującego inwestycje.

W praktyce odróżnia się sytuację ryzyka, od sytuacji pewności i niepewności.

Sytuacja pewności występuje, gdy:

1. znany jest wynik decyzji,
2. wynik oczekiwany będzie równy wynikowi zrealizowanemu (zakładane wyniki będą osiągnięte),
3. brak jest podstaw do pomiaru prawdopodobieństwa osiągnięcia oczekiwanego wyniku.

Sytuacja niepewności występuje, gdy:

1. dla danego działania znany jest zbiór możliwych wyników,
2. dla każdego wyniku z tego zbioru nieznane jest prawdopodobieństwo osiągnięcia możliwych wyników (nie wiadomo, czy zakładane wyniki będą osiągnięte, ponieważ nieznane jest prawdopodobieństwo ich osiągnięcia),
3. możliwa jest niepewność czasu, miejsca, wystąpienia, skutku.

Sytuacja ryzyka występuje, gdy:

1. dla danego działania znany jest zbiór możliwych wyników,
2. dla każdego wyniku z tego zbioru znane jest prawdopodobieństwo osiągnięcia możliwych wyników (nie wiadomo, czy zakładane wyniki będą osiągnięte, ale znane jest prawdopodobieństwo ich osiągnięcia).

W sytuacji ryzyka można policzyć (wycenić) wielkość zakładanych wyników, przy danym poziomie prawdopodobieństwa ich realizacji.

Czynniki ryzyka bankructwa

Bankructwo przedsiębiorstwa nie jest zjawiskiem nagłym, niespodziewanym. Jest procesem widocznym w czasie, z widocznymi symptomami (sygnałami kryzysu), które można nazwać czynnikami ryzyka bankructwa. Główne grupy zagrożeń powodujących bankructwo przedsiębiorstwa wynikają z nieefektywnych decyzji finansowych (struktura kapitału, terminy płatności, koszty działalności, zarządzanie sprzedażą, inne) oraz nieefektywnych decyzji rynkowych (portfel produktów, klientów, rynki zbytu, sprzedaży, marka, marketing, kadra, jakość, inne).

Bankructwo firmy oznacza utratę zdolności do kontynuacji prowadzonej działalności gospodarczej. W art. 5 ust. 2 ustawy o rachunkowości wskazano, iż przy stosowaniu przyjętych zasad (polityki) rachunkowości przyjmuje się założenie, że jednostka będzie kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości działalność w niezmniejszonym istotnie zakresie, bez postawienia jej w stan likwidacji lub upadłości. Ustalając zdolność jednostki do kontynuowania działalności, kierownik jednostki uwzględnia wszystkie informacje dostępne na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego, dotyczące dającej się przewidzieć przyszłości, obejmującej okres nie krótszy niż jeden rok od dnia bilansowego. W art. 49 ustawy oraz MSR 1 „Ocena zdolności kontynuacji działania”, a także MSR 35 – „Działalność niekontynuowana” – wskazano, iż zarząd kierownictwa spółek kapitałowych i niektórych innych jednostek jest zobligowany do sporządzania, wraz z rocznym sprawozdaniem finansowym, sprawozdania z działalności, w którym należy m.in. przedstawić ocenę czynników ryzyka i opis poważnych zagrożeń dla działalności jednostki. Kierownictwo jednostki musi przynajmniej raz w roku przeanalizować i opisać ryzyka i zagrożenia na jakie narażona jest jednostka. W MSRF 570 „Kontynuacja działalności” wskazuje się następujące przesłanki ryzyka utraty zdolności kontynuacji działania przedsiębiorstwa:

• wysoki poziom zobowiązań netto i krótkoterminowych zobowiązań netto,
• zbliżający się termin wymagalności pożyczek terminowych, przy braku realistycznych perspektyw przedłużenia terminu lub możliwości ich spłaty,
• nadmierne uzależnienie od pożyczek krótkoterminowych wykorzystywanych w celu finansowania aktywów długoterminowych,
• zdarzenia lub uwarunkowania wskazujące na wycofanie finansowego wsparcia wierzycieli,
• ujemne przepływy środków pieniężnych wykazywane w sprawozdaniach finansowych za okresy przeszłe lub przyszłe,
• niekorzystne kształtowanie się kluczowych wskaźników finansowych,
• istotne straty operacyjne lub znacząca utrata wartości aktywów generujących przepływy pieniężne,
• opóźnienie lub wstrzymanie wypłaty dywidend,
• niemożność terminowego regulowania zobowiązań,
• niemożności dotrzymania warunków umowy kredytowej,
• zmiana trybu rozliczeń z dostawcami z kredytu kupieckiego na natychmiastową płatność w momencie dostawy,
• niezdolność zapewnienia finansowania niezbędnych prac rozwojowych nad nowym produktem lub niezbędnych inwestycji.
• wysoki poziom zobowiązań netto i krótkoterminowych zobowiązań netto,
• zbliżający się termin wymagalności pożyczek terminowych, przy braku realistycznych perspektyw przedłużenia terminu lub możliwości ich spłaty,
• nadmierne uzależnienie od pożyczek krótkoterminowych wykorzystywanych w celu finansowania aktywów długoterminowych,
• zdarzenia lub uwarunkowania wskazujące na wycofanie finansowego wsparcia wierzycieli,
• ujemne przepływy środków pieniężnych wykazywane w sprawozdaniach finansowych za okresy przeszłe lub przyszłe,
• niekorzystne kształtowanie się kluczowych wskaźników finansowych,
• istotne straty operacyjne lub znacząca utrata wartości aktywów generujących przepływy pieniężne,
• opóźnienie lub wstrzymanie wypłaty dywidend,
• niemożność terminowego regulowania zobowiązań,
• niemożności dotrzymania warunków umowy kredytowej,
• zmiana trybu rozliczeń z dostawcami z kredytu kupieckiego na natychmiastową płatność w momencie dostawy,
• niezdolność zapewnienia finansowania niezbędnych prac rozwojowych nad nowym produktem lub niezbędnych inwestycji.

Wskazane czynniki mają zarówno charakter ilościowy (wartościowy), jak również jakościowy, co wpływa na sposób pomiaru ryzyka bankructwa przedsiębiorstwa.

Metody oceny ryzyka bankructwa

Typowymi miarami ryzyka działalności przedsiębiorstwa są miary statystyczne, do których zalicza się miary zmienności, wrażliwości, zagrożenia.

Próby stworzenia narządzi oceny bankructwa przedsiębiorstwa doprowadziły do powstania modeli zorientowanych na ilościową lub jakościową analizę czynników bankructwa. W ocenie ryzyka bankructwa wykorzystuje się z zasady:

1. analizę wskaźnikową, 
2. analizę dyskryminacyjną (scoringową)
3. analizę logitową,
4. sztuczne sieci neuronowe.

W analizie wskaźnikowej identyfikuje się kategorie i obszary działania przedsiębiorstwa w największym stopniu odpowiedzialne za utrzymanie równowagi i stabilności sytuacji i na tej podstawie monitoruje się zachodzące między nimi relacje, wielkości, odchylenia. Podejście to opiera się na założeniu zachowania równowagi przedsiębiorstwa, którą zapewnia zasada:

• długoterminowe pasywa finansują długoterminowe aktywa,
• krótkoterminowe pasywa finansują krótkoterminowe aktywa,
• terminy zamiany aktywów obrotowych na pieniądze odpowiadają terminom płatności zobowiązań (wymagalności zobowiązań).
• cykl rotacji aktywów obrotowych jest co najmniej równy terminom płatności zobowiązań (płynność aktywów = wypłacalność aktywów na pokrycie zobowiązań),
• zwrot z inwestowanego w przedsiębiorstwo kapitału jest większy niż koszt tego kapitału.

W analizie dyskryminacyjnej uwzględnia się zależności statystyczne pomiędzy zmiennością wskaźników finansowych (ilościowych) a równowagą firmy, w budowanym w tym celu modelu ekonometrycznym. W modelu uwzględnia się zmienne objaśniające (wskaźniki finansowe), ich wagi mierzące wpływ na badane zjawisko na podstawie analizowanej próby i syntetyczną zmienną objaśnianą, dającą wynik testu „występuje ryzyko bankructwa”, „nie występuje ryzyko bankructwa”.

Do głównych kategorii ilościowych uwzględnianych w analizie dyskryminacyjnej zalicza się kategorie bilansowe jak: aktywa obrotowe, zobowiązania krótkoterminowe, zobowiązania długoterminowe, zapotrzebowanie na aktywa obrotowe, aktywa, pasywa oraz kategorie wynikowe, jak: sprzedaż, amortyzacja, wynagrodzenia, zysk operacyjny, zysk brutto, zysk netto, koszty finansowe, koszt wytworzenia produkcji sprzedanej.

W analizie logitowej podobnie uwzględnia się zależności statystyczne pomiędzy zmiennością wskaźników jakościowych a równowagą firmy, w budowanym w tym celu modelu ekonometrycznym. W modelu uwzględnia się zmienne objaśniające (wskaźniki niefinansowe), ich wagi mierzące wpływ na badane zjawisko na podstawie analizowanej próby i syntetyczną zmienną objaśnianą, dającą wynik testu „występuje ryzyko bankructwa”, „nie występuje ryzyko bankructwa”.

W analizie z wykorzystaniem sieci neuronowych uwzględnia się matematyczne sieci obliczeniowe wraz z ich połączeniami, które nazywane są neuronami. Modele sieci neuronowych nie mają postaci liniowej i mają złożony (niesyntetyczny) charakter, poprzez równoległe badanie wielu cech (sygnałów) ryzyka bankructwa. W praktyce jest to wciąż metoda najrzadziej stosowana, z uwagi na trudność w zgromadzeniu wymaganych danych i formalną złożoność modelu.

Próba połączenia różnych podejść do analizy i zarządzania ryzykiem bankructwa prowadzi do wniosku, iż kluczowymi czynnikami ryzyka są tu:

zmiany kapitału obrotowego netto

2) zmiany płynności i wypłacalności finansowej
3) zmiany rentowności i marżowości
4) zmiany poziomu zadłużenia

Proces zarządzania ryzykiem składa się z zasady z czterech następujących po sobie etapów: identyfikacja ryzyka, pomiar ryzyka, sterowanie ryzykiem, monitorowanie i kontrola ryzyka. W praktyce zarządzania ryzykiem bankructwa przedsiębiorstwa kluczowa jest identyfikacja zależności wpływających na zmiany sytuacji biznesu, determinowane głównie czynnikami rynkowymi (z otoczenia). Malejący popyt, malejąca sprzedaż, rosnące koszty i długi finansujące przetrwanie, to kategorie nie będące w całości pod kontrolą i zależne od przedsiębiorstwa. Zarządzanie przedsiębiorstwem w warunkach kryzysu rynku jest trudniejszym wyzwaniem niż zarządzanie kryzysem wewnątrz przedsiębiorstwa. Model takiego zarządzania będzie wymagał jeszcze wielu analiz.